Gimnazija Jovan Jovanović-Zmaj

Novi Sad je uživao status slobodnog grada u Austrijskoj monarhiji od 1748. godine i bio u tadašnje vreme najznačajniji kulturni i ekonomski centar Srba. Novi Sad se može ponositi sa četiri gimnazije, koje postoje i rade dugi niz godina. Najstarija gimnazija je upravo gimnazija „Jovan Jovanović-Zmaj“ o kojoj upravo pišemo. Srpska velika pravoslavna gimnazija je osnovana 27. januara 1810. godine. 

Zanimljivo je da je pre izgradnje ove gimnazije na istom mestu, vladika bački Visarion Pavlović na temeljima dotadašnje srpske osnovne škole, izgradio školu pod nazivom „Petrovaradinska roždenstvena-bogorodična škola latinsko-slovenska“. Na nekadašnjem planu Novog Sada koji je tada imao naziv „Racka Varoš“ ili „Petrovaradnski šanac“, crvenom bojom je na fotografiji zaokružena osnova Visarionove latinske škole osnovane 1731. godine.

Na jednoj staroj fotografiji iz 1895. godine vidi se početak izgradnje zgrade tadašnjeg suda, kao i položaj stare gimnazije. Na fotografiji iz 1880. godine, primetan je objekat stare gimnazije i to kao samostojeći objekat. Na Sauternovom planu iz 1889. godine, može se primetiti desno krilo stare zgrade, koje je naknadno dozidano. 

Ovu poznatu gimnaziju, osnovao je građanin i trgovac Sava Vuković iz Bereksova. Iako je tada ugledni novosadski trgovac bio jako bolestan pa i slep, želeo je da svom narodu ostavi neku značajnu uspomenu na sebe. Sava je za pokretanje gimnazije izdvojio i poklonio tadašnjih 20.000 forinti, a podsticajem episkopa Gedeona Petrovića i mitropolita karlovačkog Stefana Stratimirovića i ostali građani Novog Sada su prikupili prihode u vrednosti od 100.000 tadašnjih forinti. 

U svom osnivačkom pismu je naveo tri najvažnije činjenice, koju je ova gimnazija morala da sprovede: „opšte obrazovanje i vaspitanje u narodnom duhu preko pravoslavne religije i narodnog jezika. Tek 31. januara 1816. godine, potvrđeno je osnivačko pismo tako da su se stvorile mogućnosti da se pokrene prvi i drugi razred, a kasnije u novembru i treći razred gimnazije. Zastava gimnazije „Jovan Jovanović-Zmaj“ ustanovljena je 1816. godine, a čine je sa jedne strane Gospod Isus Hrist sa druge Sveti Sava. Sam ulaz u zgradu gimnazije i danas krasi ova zastava.

Zgrada gimnazije je uvek plenila prolaznike svojom lepotom i zna se da je Šafarik za ovu zgradu rekao : Gimnazijsko zdanje je nešto osobito, takvog još nisam video. Prvi upravitelji gimnazije bili su tadašnji gradonačelnik Grogorije Janković i prota Danilo Petrović. Zbog znatnog porasta razreada samim tim i učenika, Patronat je odlučio da se Gimnaziji pokloni carska privilegija sa pravom javnosti. Ova privilegija je omogućila da svi svršeni učenici Gimnazije imaju mogućnost da upišu bilo koji univerzitet, akademiju i licej u tadašnjoj Habzburškoj carevini, bez polaganja diferencijalnih i prijemnih ispita. 

Pavel Jozef Šafarik na čelo ove gimnazije postavljen 1816. godine i od njegovog dolaska, gimnazija doživljava veliki prosperitet. Na inicijativu Šafarika 1819. godine je počelo sakupljanje knjiga da bi se otvorila školska biblioteka. U ovoj njegovoj ideji se i uspelo, tako da je biblioteka ove gimnazije otvorena 1822. godine. Lukijan Mušicki je u čast pokretanja biblioteke napisao: „Odu na otkritje biblioteki gimnazii novosadskija toržestvovanoe leta 1822.“. Biblioteka gimnazije sve do 1849. godine posedovala negde oko 1600 knjiga.

Kao veći deo Novog Sada i gimnazija „Jovan Jovanović-Zmaj“ je bombardovanjem 12. juna 1849. godine sa petrovaradinske tvrđave oštećena. Na žalost veliki deo knjiga iz biblioteke je izgoreo, kao i vredna prirodnjačka zbrika te didaktička pomagala. Interesantno je kako je zgrada gimnazije jedan od retkih objekata u Novom Sadu, koji te godine nije uništen. Gimnazija je sa radom nastavila tek 1852. godine, a veliko iznenađenje je bilo što je sredstva za pomoć i obnovu zgrade iznenada odobrio lično car Franc Jozef. Negde krajem 19. veka počeo je sa radom odbor za prikupljanje priloga za proširenje objekta, koji više nije odgovarao svojim potrebama. 

Sadašnja zgrada je sredstvima barona Miloša Bajića i još nekih dobrotvora, izgrađena na mestu stare zgrade. Gradnja je započela 22. septembra 1899. godine, a završena 1. jula 1900. godine u renesansnom stilu i to po projektu arhitekte Vladimira Nikolića. Baron Miloš Bajić inače unuk Miloša Obrenovića je u tu svrhu poklonio 200.000 kruna.

Zbog neslaganja velikih sila, 1914. godine započinje I svetski rat i zbog blizine ratišta, zgradu gimnazije preuzima vojska. Od 1915. godine zgrada gimnazije biva pretvorena u vojnu bolnicu, a nastavni kadar je bio proređen zbog mobilizacije. 

Zgrada gimnazije „Jovan Jovanović-Zmaj“ je izuzetno značajno delo srpske arhitekture, a proglašena je spomenikom kulture te se zbog toga nalazi pod zaštitom države. Izgrađena je elementima klasične srpske romantičarske arhitekture. Poseduje podrum i prizemlje i nalazi se u najstarijoj ulici u Novom Sadu Zlatne grede 4. Kada govorimo o prosvetnim i kulturnim institucijama u Novom Sadu, možemo sa sigurnošću odmah istaći upravo gimnaziju „Jovan Jovanović-Zmaj“. Smatra se jednospratnom slobodnostojećom zgradom, izgrađena je sa osnovom u obliku ćiriličnog slova „Ш“. 

Sve fasade su zapravo ravnopravno obrađene, a glavna fasada je okrenuta ka Trgu republike. Glavnom fasadom dominiraju tri rizalita, koja su nadvišena trapezastim kupolama. Na centralnom rizalitu, postavljen je glavni ulaz iznad koga se nalazi trugaoni timpanon. Na spratu supostavljena tri velika polukružna prozora, koji ukrašavaju svečanu salu. Svi drugi prozori su nadvišeni arhitavnim fontovima, sem prozora na ugaonim rizaltima koji su dvodelni u prizemlju, a trodelni na spratu i nadvišeni trougaonim frontovima.

Dok su ugaoni rizalti nadvišeni ravnim atikama i to sa motivom Balustera i Girlandi. Centralni rizalit iznad glavnog ulaza je nadvišen niskom ravnom atikom sa kipom boginje Atine. Centralni kip boginje Atine je izradio poznati vajat Julija Anike. Na samom frizu centralnog rizalita je postavljen natpis: „Baron Miloš Bajić Srpskom Narodu“. 

Objekat gimnazije je izgrađen u duhu ekleticizma na mestu gde se od druge polovine 18. veka nalazila Srpska pravoslavna velika gimnazija. Kompletan projekat za izgradnju zgrade gimnazije je izradio Vladimir Nikolić koga smatraju jednim od najvećih srpskih arhitekata. Poznato je da je Nikolić poznat i kao graditelj najznačajnijih objekata u Sremskim Karlovcima: Patrijaršijski dvor, zgrada Crkveno-narodnih fondova-Bogoslovija i Stefaneum.

Zgrada gimnazije podseća na osnovu Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima, koja je projektovana u obliku ćiriličnog slova „П“ sa glavnom fasadom, koja se sastoji od tri rizalta sa kupolama. Zgrada gimnazije je neorenesansna, ima dva velika dvorišta, enterijer je poptuno prilagođen nameni objekta, a zidovi i tavanica svečane sale su bogato ukrašene.

Gimnazija „Jovan Jovanović-Zmaj“ se nalazi u najstarijem jezgru Novog Sada. Odlukom o utvrđivanju za prostorno kulturno-istorijsku celinu, gimnazija je kao i još neki objekti proglašena kulturnim dobrom. Iznad ulaza u zgradu gimnazije stoji natpis: „Baron Miloš Bajić srpskom narodu“. U ulici Zlatne grede nalzi se postavljena tabla na kojoj piše da se na tom mestu nalazila kuća u kojoj je rođen lekar, pesnik, prevodilac, ugledni član Matice srpske i Srpske kraljevske akademije Jovan Jovanović-Zmaj 1833-1904.

Link ka sajtu sa koga su korišćene fotografije: 
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/New_Building_Consecration_Gymnasium_Novi_Sad.jpg 
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/56/Gimnazija_Jovan_Jovanovi%C4%87_Zmaj_Novi_Sad.jpg